Στην καθημερινή κλινική πρακτική, ο ψυχολόγος ή ο ψυχίατρος έρχεται συχνά αντιμέτωπος με ένα φαινόμενο που δεν προκαλεί πάντα άμεσο συναγερμό, αλλά διαβρώνει σταδιακά τις ανθρώπινες σχέσεις, τη συναισθηματική υγεία και την προσωπική ανάπτυξη: την έλλειψη αυτοκριτικής.

Πρόκειται για μια στάση που, αν και φαινομενικά προστατευτική για το εγώ, λειτουργεί μακροπρόθεσμα ως εμπόδιο στην εξέλιξη και την εσωτερική ισορροπία.

Τι είναι αυτοκριτική;

Η αυτοκριτική, σε υγιή μορφή, είναι η ικανότητα του ατόμου να αναστοχάζεται τις πράξεις, τις σκέψεις και τις συμπεριφορές του με στόχο τη μάθηση και τη βελτίωση. Δεν ταυτίζεται με την αυτομομφή ή την παθολογική ενοχή· αντίθετα, προϋποθέτει εσωτερική ωριμότητα, συναισθηματική ανθεκτικότητα και ενσυναίσθηση. Το άτομο που έχει αναπτύξει λειτουργική αυτοκριτική μπορεί να αναγνωρίσει τα λάθη του, να ζητήσει συγγνώμη, να διορθώσει στάσεις και να συνεχίσει τη ζωή του με αυθεντικότητα και υπευθυνότητα.

Οι ρίζες της άρνησης

Η έλλειψη αυτοκριτικής μπορεί να εδράζεται σε μια σειρά από ψυχολογικούς και αναπτυξιακούς παράγοντες. Σε αρκετές περιπτώσεις, παρατηρείται σε άτομα που μεγάλωσαν σε περιβάλλοντα όπου η παραδοχή λάθους ισοδυναμούσε με απόρριψη ή ντροπή. Η υπερπροστατευτική ή τιμωρητική ανατροφή μπορεί να καλλιεργήσει την ανάγκη για διατήρηση μιας «τέλειας» εικόνας εαυτού. Έτσι, το άτομο αναπτύσσει μηχανισμούς άμυνας όπως η άρνηση, η μεταβίβαση ευθύνης (π.χ. «φταίνε πάντα οι άλλοι») ή ακόμη και η προβολή (απόδοση των δικών του σφαλμάτων σε τρίτους).

Στο θεραπευτικό πλαίσιο, τέτοιοι μηχανισμοί συχνά φέρνουν δυσκολίες στη θεραπευτική συμμαχία, καθώς το άτομο αποφεύγει τη βαθύτερη διερεύνηση των προσωπικών του συμβολών στα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Χωρίς αυτοπαρατήρηση, δεν μπορεί να προκύψει αλλαγή.

Η σημασία της ανάληψης ευθύνης

Η ανάληψη ευθύνης αποτελεί το δεύτερο κρίσιμο σκέλος. Δεν σημαίνει απλώς ότι «παραδέχομαι ένα λάθος», αλλά ότι αποδέχομαι το ρόλο μου στο πρόβλημα και είμαι πρόθυμος να εργαστώ για τη λύση του. Από ψυχοθεραπευτική σκοπιά, η φάση κατά την οποία ένας άνθρωπος εγκαταλείπει τη θέση του θύματος και αναλαμβάνει ευθύνη για τη ζωή του, αποτελεί ορόσημο. Είναι το σημείο όπου ξεκινά η εσωτερική μεταμόρφωση.

Η ανάληψη ευθύνης οδηγεί:

• Σε αυτονομία: Όταν αναγνωρίζεις πως η στάση σου επηρεάζει την πραγματικότητα, παύεις να εξαρτάσαι από τις εξωτερικές συνθήκες.
• Σε συναισθηματική ωρίμανση: Ο άνθρωπος μαθαίνει να αντιμετωπίζει την αλήθεια χωρίς να την αρνείται ή να την εξιδανικεύει.
• Σε βελτίωση σχέσεων: Οι ανθρώπινες σχέσεις γίνονται πιο αυθεντικές όταν υπάρχει χώρος για παραδοχή, συγγνώμη και μεταμέλεια.

Κοινωνικές προεκτάσεις

Σε κοινωνικό επίπεδο, η απουσία αυτοκριτικής ενισχύει τη συλλογική ανευθυνότητα. Από τον πολιτικό διάλογο μέχρι την οικογενειακή ζωή, η αδυναμία να πούμε «έκανα λάθος» συντηρεί νοοτροπίες διχασμού, εγωκεντρισμού και συναισθηματικής ασυλίας. Αντίθετα, η κουλτούρα της ευθύνης και της ειλικρινούς αυτοπαρατήρησης ενισχύει τη συλλογική ωριμότητα και τη δημοκρατική λειτουργία.

Επίλογος

Η αυτοκριτική και η ανάληψη ευθύνης δεν είναι απλώς αρετές· είναι θεραπευτικά εργαλεία. Είναι οι γέφυρες ανάμεσα στο παλιό και το νέο μας εαυτό, ανάμεσα στο εγώ και στο εμείς. Ο ψυχικά ώριμος άνθρωπος δεν είναι αυτός που δεν σφάλλει ποτέ, αλλά αυτός που στέκεται με γενναιότητα μπροστά στον καθρέφτη της αλήθειας και επιλέγει να μάθει, να αλλάξει και να προχωρήσει.

Δρ. Γιώργος Μικελλίδης MD,PhD, FRCPsych,

CCT (UK) Ψυχίατρος

Διευθυντής στο Κέντρο Διακρανιακής Μαγνητικής Διέγερσης ,Cyprus rTMS
Κλινικός Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας